از بدن خود چه می‌دانید؟ قسمت 3: هورمون FSH

هورمون FSH (هورمون محرک فولیکولی)توسط سلول‌های گنادوتروپ در هیپوفیز قدامی و تحت تاثیر هورمون محرکه‌ای که از هیپوتالاموس دریافت می‌کند (GnRH)، تولید می‌شود.

این هورمون، از جنس گلیکوپروتئین (قند یا کربوهیدرات + پروتئین) می‌باشد و نقش مهمی در رشد و تولید‌مثل انسان و سایر پستانداران ایفا می‌کند. به طوری که در تخمدان، FSH محرک ساخت فولیکول‌های جدید (طی فرآیند فولیکولوژنز)، محرک انتخاب تخمکِ موردنظر برای رها شدن از تخمدان و محرک تولید هورمون‌های جنسی استروئیدی است،

بنابراین دستگاه تولیدمثلی زنان را برای لقاح، کاشت سلول تخم بارور‌شده و بارداری آماده می‌سازد. در مردان نیز، هورمون FSH توسط سلول‌های گنادوتروپ در هیپوفیز قدامی تولید شده و باعث کمک به رشد بیضه‌ها و محرک تولید اسپرم طی فرآیند اسپرماتوژنز می‌باشد.

هورمون FSH عملکرد و اثر خود را از طریق جفت شدن و اتصال به گیرنده‌ی مخصوص به خود روی غشای سلول‌های هدف به نام FSHR اعمال کرده (این گیرنده، از نوع گیرنده‌های جفت شده با پروتئین G می‌باشد) و فعالیت آن، توسط فرآیند گلیکوزیلاسیون تنظیم می شود.

درواقع از اتصال هورمون به گیرنده‌ی خود در غشای پلاسمایی، آبشاری از سیگنال‌ها به داخل سلول و هسته‌ی آن ارسال می‌شود و از این طریق، هورمون اثر خود را اعمال می‌کند.

هورمون محرک فولیکولی، از نظر ساختاری یک زیرواحد مشترک با سایر گنادوتروپین‌ها (مثل LH)، هورمون تیروتروپین یا TSH (این هورمون محرک ترشح هورمونهای تیروئیدی از غده تیروئید می‌باشد و توسط هیپوتالاموس ترشح می‌شود) و همچنین با هورمون گنادوتروپین جفتی انسانی (β-HCG) دارد چرا که همه این هورمون‌ها از جنس گلیکوپروتئین هستند.

اما به جز زیرواحد مشترک (زیرواحد آلفا)، هورمون FSH زیرواحد دیگری به نام بتا نیز دارد. در هورمون محرک فولیکولی (FSH) براساس تفاوت‌های ساختاری که به دلیل باقی‌مانده های اسید سیالیک انتهایی در بخش کربوهیدراتی ساختار این هورمون ایجاد می‌شوند، ایزوفرم‌های (انواع) مختلف با عملکرد‌های متفاوتی از این هورمون شناسایی شده است.

به نظر می‌رسد ایزوفرم اسیدی FSH نقش مهمی در جذب فولیکول (در پایان چرخه‌ی قاعدگی) دارد در حالیکه وظیفه‌ی انتخابِ تخمک موردنظر و پارگی فولیکول توسط ایزوفرم‌های پایه‌ی این هورمون انجام می‌شود.

تنظیم ترشح هورمون FSH توسط چند هورمون انجام می‌شود:

• تحریک ترشح این هورمون با هورمون آزاد شده از هیپوتالاموس (GnRH) انجام می‌شود.

• استروژن ( طی مکانیسم فیدبک منفی که در مقالات پیشین گفته شد) و ماده‌ی Inhibin B مهارکننده ‌های اولیه‌ی ترشح FSH هستند.

• پروتئین‌هایی مانند اکتیوین و فولیستاتین نیز در تنظیم ترشح و عملکرد این هورمون دخیل هستند.

علم پزشکی اخیراً ثابت کرده است که FSH روی ارگان‌های خارج از دستگاه تناسلی، مانند جفت، کبد و عروق خونی نیز اثر دارد.

همچنین دیده شده که این هورمون در ایجاد آندومتریوز نیز نقش دارد.

برخی از نقش‌ها و اثرات این هورمون را در ادامه برمی‌شمریم:

1. نقش هورمون FSH در چرخه قاعدگی:

در مرحله اول از چرخه قاعدگی که مرحله فولیکولی نام دارد، این هورمون با تحریک تولید استروژن، تحریک رشد سلول‌های گرانولوزا و همچنین افزایش و القای بیانِ گیرنده‌های هورمون LH، فولیکولوژنز را تحریک افزایش می‌دهد.

سطح FSH (همراه با هورمون LH) در وسط چرخه‌ی قاعدگی به اوج می‌رسد که این پیکِ هورمونی باعث اتفاقات مهمی، مثل تحریک تولید آنزیم‌های ضروریِ تجزیه کننده‌‌ی پروتئین (پروتئولیتیک) برای پارگی دیواره فولیکول و رهاشدن تخمکِ آماده می‌شود.

در نهایت، در این مرحله، FSH باعث انتخاب فولیکول جدید برای چرخه بعدی قاعدگی و فولیکولوژنز بعدی می‌شود. در حال حاضر از این خصوصیت FSH (به‌عنوان یک محصول دارویی) برای کمک به رشد فولیکولیِ چندگانه در فناوری‌های کمک باروری (مانند IVF یا IVI و غیره) استفاده می‌شود.

2. هورمون FSH در سیستم تولیدمثلی:

این هورمون با تأثیر بر گیرنده‌های غشایی‌اش (عمدتاً در سلول‌های گرانولوزا و سرتولی وجود دارند) نقش بسیار مهمی در تنظیم تولید مثلی زن و مرد دارد.

همانطور که ذکر شد در زنان، FSH موجب افزایش رشد و بلوغ فولیکول تخمدانی می‌شود، همچنین به تخمک‌گذاری و لوتئینیزاسیون که توسط هورمون LH انجام می‌شود،کمک می‌کند.

نقش هورمون FSH در مردان:

این هورمون باعث تنظیم تکثیر سلول‌های سرتولی شده، و حامی رشد و بلوغ آن‌هاست، همچنین FSH باعث آزاد‌سازی پروتئینی که به آندروژن متصل است، می‌شود و درنتیجه روند کلی تولید اسپرم (اسپرماتوژنز) را نیز تنظیم می‌کند.

3. نقش FSH در از دست رفتن بافت استخوانی:

همانطور که در مقاله‌ی استروژن بحث شد، در زنان در دوران یائسگی بافت استخوان کاهش یافته و پوکی استخوان حادث می‌شود که علت اصلی این اتفاق در درجه‌ی اول، کاهش تولید استروژن به‌دلیل پیرشدن تدریجی تخمدان‌هاست.

با این وجود امروزه ثابت شده است که، FSH در از دست رفتن بافت استخوانی در زنان (سنین باروری و یائسگی) نقش دارد. مطالعه‌ی مهمی در این زمینه، نشان داد که تغییرات تراکم استخوان زنان یائسه، مستقل از استروژن سرم بوده اما با تغییرات سطح FSH رابطه عکس دارد.

علاوه بر این، در زنانی که نسبت سطح استروژن به FSH بالاتری داشتند، از دست رفتن بافت استخوانی در ستون فقرات ناحیه کمر، نسبت به سایر زنان کمتر بود. بطور کلی مطالعات مختلف این فرضیه را مطرح کردند که پوکی استخوان در یائسگی صرفا وابسته به سطح سرمی استروژن نیست و ممکن است تا حدی به دلیل اثر FSH نیز باشد.

4. نقش FSH در سیستم قلبی عروقی:

در مطالعه‌ای که اخیراً انجام شد، نتایج نشان دادند که مردانی که تحت درمان محرومیت از آندروژن (ADT) به‌دلیل سرطان پروستات) بودند، احتمال ابتلا به بیماری‌های عملکردی قلبی عروق، تصلب شرایین و لخته شدن خون (ترومبوز) را افزایش می‌دهند.

به‌عبارتی، FSH باعث افزایش خطر بیماری قلبی عروقی در مردان تحت درمان با ADT شد. به‌علاوه، چندین مطالعه در زنان اثرات FSH را بر خطر بیماری‌های قلبی عروقی بررسی کردند. مطالعه‌ای تحت عنوان مطالعه‌ی SWAN نشان داد که سطح سرمی و مسیر هورمون FSH رابطه مستقیم و مثبت با ضخامت لایه‌ی انتیما مدیا‌ی عروق دارد.

همچنین مطالعه‌ی دیگری نشان داد که سطح سرمی این هورمون با تعداد پلاک‌های شریان آئورت در زنان یائسه رابطه دارد. سی تی آنژیوگرافی و اولتراسوند کاروتید. با این وجود، مطالعه‌ی فرعی دیگری در چین، دو مطالعه‌ی قبلی را رد کرده و نشان داد بین سطح سرمی این هورمون با بیماری‌های قلبی، رابطه منفی وجود دارد.

5. نقش FSH در انکوژنز (سرطان):

سطح سرمی هورمون FSH در سرطان تخمدان افزایش می‌یابد. همچنین گیرنده های این هورمون (FSHR) در سایر انواع سرطان‌ها مانند پروستات، سینه، پانکراس، مثانه، بیضه و روده بزرگ شناخته شده است. دلیل این اتفاق این است که این گیرنده‌ها که در اندوتلیوم یک ارگان قرار دارند، به طور بالقوه باعث بازسازی و تکثیر عروق و رگ‌زایی شده و گیرنده‌های اپیتلیالی (موجود در سول‌های پوششی ارگان‌ها) باعث تحریک تکثیر سلولی و تهاجم سلول‌های سرطانی می‌شوند.

6. همانطور که طی مقالات پیشین ذکر شد، تولید استروژن و همچنین رشد فولیکول تخمدانی در پاسخ به هورمون FSH، برای باروری زنان لازم است. بنابراین امروزه یکی از مداخلات درمانی اولیه در فناوری کمک باروری، تحریک کردن تخمدان‌ها و افزایش فعالیت آن‌ها از طریق تجویز FSH است.

همچنین در بالاتر نیز بحث شد که گیرنده‌های هورمون محرک فویکولی (FSHR) در خارج از تخمدان‌ها نیز وجود دارند (مانند جفت، میومتر یا لایه عضلانی رحم، پرز‌های جفتی جنینی). به‌علاوه امروزه ثابت شده است که اتصال هورمون FSH به گیرنده‌ی خود و سیگنال‌دهی آن به میومتر رحم، در طی بارداری باعث خاموش ماندن فعالیت انقباضی رحم و کمک به تداوم بارداری و رشد جنین در رحم می‌شود.

سخن پایانی:

در این مقاله فواید و اثرات هورمون FSH به تفضیل توضیح داده شد. طبق جدیدترین مطالعاتِ انجام شده، در زمان یائسگی خطر ابتلا به بیماری‌هایی از قبیل پوکی استخوان، چاقی و بیماری‌های قلبی عروقی افزایش می‌یابد و علت آن نیز، کاهش سطح استروژن و افزایش سطح FSH طی یائسگی می‌باشد.

همچنین از دست رفتن بافت استخوانی حتی پیش تر از افت سطح سرمی استروژن در دوران قبل از یائسگی اغاز می‌شود. و در نهایت، لازم به ذکر است که هورمون FSH هم مستقیماً روی سلول‌های استخوانی (تجزیه کننده‌های استخوان یا استئوکلاست‌ها و تولید کننده‌های بافت استخوانی یا استئوبلاست‌ها) و هم به صورت غیر مستقیم و طی مکانیسم‌های زیربنایی (افزایش سیگنال‌دهی درون سلولی) تأثیر می‌گذارد.

در ادامه و طی مقالات بعدی، به بررسی بیشتر هورمون لوتئینی کننده یا LH می‌پردازیم. با ما همراه باشید.

سلامتی همیشگی شما، آرزوی ماست : تیم لاویا