هورمون‌های گنادوتروپیک یا هورمون FSH و هورمون LH ، هر دو گلیکوپروتئین‌های کوچکی هستند که وزن مولکولی آنها حدود 30000 است. بنابراین درغیاب این هورمون‌ها، مثلا در تمام دوران کودکی، تخمدان‌ها غیرفعال می‌مانند.
از حدودِ سن 9 تا 12 سالگی، هیپوفیز شروع به ترشح تدریجی هورمون FSH و هورمون LH می‌کند و تقریبا بین سنین 11 تا 15 سالگی، چرخه‌های جنسی طبیعی ماهیانه شروع می‌شود.
مدت چرخه‌های قاعدگی در افراد مختلف متفاوت است اما به طور طبیعی، چرخه‌ی قاعدگی نرمال حدود 21 تا 36 روزه است (با میانگین 28 روز) . در طول هر ماه از چرخه جنسی زنان، افزایش و کاهش دوره ای FSH و LH وجود دارد، و این تغییرات چرخه‌ای باعث تغییرات چرخه ای تخمدان می شود.
هر دو هورمون FSH و LH ، سلول های هدف تخمدانیِ خود را از طریقِ متصل شدن به گیرنده‌های بسیار اختصاصی خود در غشای سلول هدف تحریک می‌کنند. سپس گیرنده‌های فعال شده، میزان ترشح سلول ها و معمولاً رشد و تکثیر سلول‌ها را تنظیم می‌کنند (افزایش می‌دهند).
تقریباً تمام این اثرات تحریکی ناشی از فعال‌شدن سیستم پیام‌رسانِ دوم آدنوزین مونوفسفات حلقوی (c-AMP) در سیتوپلاسم سلولی است.
رشد فولیکول در فاز فولیکولی چرخه‌ی تخمدانی:
وقتی نوزاد دختر به دنیا می‌آید، در تخمدان او هر تخمک توسط یک لایه سلولی گرانولوزا احاطه شده است. تخمک به‌همراهِ این غلاف سلولی گرانولوزایی، فولیکول اولیه نامیده می‌شود.
در طی دوران کودکی، سلول‌های گرانولوزا وظیفه‌ی تغذیه‌ی تخمک را برعهده داشته و ماده‌ی بازدارنده بلوغِ تخمکی را ترشح می‌کنند که تخمک را در حالت اولیه‌اش یعنی در مرحله پیش‌فاز تقسیم میوز معلق نگه می‌دارد.
سپس، پس از بلوغ، هنگامی که FSH و LH از غده هیپوفیز قدامی به مقدار قابل توجهی، شروع به ترشح می‌کنند، تخمدان‌ها (به همراه برخی از فولیکول‌های درون آنها) نیز شروع به رشد می‌کنند.
اولین مرحله رشد فولیکولی، بزرگ شدن متوسط تخمک است که طی این مرحله، قطر تخمک 2 برابر تا 3 برابر می‌شود. این مرحله با رشد لایه‌های اضافی سلول‌های گرانولوزا در برخی از فولیکول‌ها ادامه پیدا می‌کند.
در چند روز اول هر چرخه ماهانه جنسی زن، غلظت FSH و LH ترشح شده توسط غده هیپوفیز قدامی به مقدار کم تا متوسط افزایش می‌یابد. با افزایش FSH کمی بیشتر از LH و چند روز قبل از آن، این هورمون‌ها به ویژه FSH باعث رشد سریع 6 تا 12 فولیکول اولیه در هر ماه می‌شوند.
در این مرحله، سلول‌های گرانولوزا شروع به تکثیر سریع می‌کنند و همچنین سلول‌هایی دوکی، در چندین لایه در خارج از سلول‌های گرانولوزا تجمع پیدا کرده و توده‌ای از سلول‌ها به نام تِکا (THECA) را ایجاد می‌کنند.
سلول‌های تکا، به دو دسته تقسیم می‌شوند:
- دسته اول که در لایه‌ی بیرونی تکا قرار دارند، تبدیل به کپسول بافت همبند پر عروق می‌شوند که در نهایت کپسولِ فولیکولِ درحال رشد را می‌سازند.
- دسته دوم از سلول‌ها، ویژگی‌های مشابه سلول‌های گرانولوزا پیدا کرده و توانایی ترشح هورمون‌های جنسی استروئیدی اضافی (استروژن و پروژسترون) را کسب می‌کنند.
پس از مرحله اولیه رشد که برای چند روز طول می‌کشد، توده سلول‌های گرانولوزا مایع فولیکولی ترشح می‌کند که حاوی غلظت بالایی از استروژن است. رشد اولیه فولیکول، تا این مرحله، عمدتاً توسط FSH به تنهایی تحریک می‌شود. سپس ناگهان رشد بسیار سریعی رخ می‌دهد که منجر به ایجاد فولیکول‌های بزرگتر می‌شود.
این رشد سریع و ناگهانی توسط مکانیسم‌های زیر ایجاد می‌شود:
1.استروژن به داخل فولیکول ترشح می شود و باعث افزایش تعداد گیرنده‌های هورمون FSH می‌شود. این اتفاق باعث فعال شدن یک بازخورد یا فیدبک مثبت شده باعث زیرا سلول‌های گرانولوزا را حتی نسبت به FSH حساس‌تر می‌کند.
2. استروژن و FSH ترکیب می‌شوند تا گیرنده‌های هورمون LH را بر روی سلول‌های گرانولوزای اصلی تقویت کنند، بنابراین به LH اجازه می‌دهند تا علاوه بر FSH، باعث تحریک رشد سریعتر فولیکول شود.
3. افزایش استروژن از فولیکول، به علاوه‌ی افزایش LH از غده هیپوفیز قدامی، با هم عمل می‌کنند و باعث تکثیر سلول‌های تکای فولیکولی و افزایش فعالیتِ ترشحی آنها می‌شوند.
جالب است بدانید که هنگامی که فولیکول‌ها، تحت تاثیر هورمون LH شروع به رشدِ ناگهانی می‌کنند، رشد آنها تقریباً انفجاری رخ می‌دهد. همچنین قطر تخمک 3 برابر تا 4 برابر افزایش می‌یابد که باعث افزایش کل قطر تخمک تا 10 برابر یا افزایش جرم 1000 برابری آن می‌شود.
با بزرگ شدن فولیکول، تخمک باقی می ماند. همچنین در هر ماه، فقط یک فولیکول به طور کامل بالغ می شود و باقیمانده دچار آترزی و چروکیدگی می‌شوند. درنهایت زمانی‌که تخمکِ موردنظر به اندازه‌ی کافی رشد کرد، تخمک‌گذاری رخ می‌دهد. درواقع تخمک‌گذاری حاصلِ افزایش ناگهانی سطح سرمی LH است.
طی زمان کوتاهی بعد از تخمک‌گذاری، سلول‌های گرانولواز و تکای باقیمانده تبدیل به سلول‌ایی به نام سلول‌های لوتئینی می‌شوند، سلول‌های نسبتا بزرگ که از چربی انباشته شده اند. تبدیل شدن سلول‌های گرانولوزا و تکا به سلول لوتئینی یا جسم زرد، تحت تاثیر هورمون LH اتفاق می‌افتد و بهمین دلیل به این هورمون، هورمون لوتئینی کننده می‌گویند.
همچنین این هورمون، روی جسم زرد اثر گذاشته و باعث تولید هورمون‌های جنسی استروژن و پروژسترون می‌شود. جسم زرد حدود 12 روز در بدن باقی می‌ماند و درصورتی‌که تخمک لقاح نیافته باشد و بارداری رخ نداده باشد، چروکیده شده و از بین می‌رود.
همزمان با از بین رفتن جسم زرد، فعالیت ترشحی آن نیز متوقف شده و سطح هورمون‌های استروژن و پروژسترون در بدن افت می‌کند. این افت هورمونی موجب ریزش بافت پوششی رحم و ایجاد خون‌ریزی قاعدگی می‌شود.
بنابراین همانطورکه مشاهده کردید، فولیکولوژنز (و چرخه قاعدگی) حاصل یک برهم‌کنش و تعامل قوی و پیچیده بین هورمون های مترشحه از هیپوتالاموس، هیپوفیز قدامی و تخمدان‌ها است.
مکانیسم عمل:
هورمون LH با اتصال به گیرنده‌‌هایش (گیرنده های جفت شونده با پروتئین G ) عمل می‌کند. این اتصال باعث فعال شدن آنزیم آدنیلیل سیکلاز شده و درنتیجه‌ی فعال شدنِ این آنزیم، آدنوزین منوفسفات حلقوی تولید می‌شود.
درنهایت، در مردان، LH ترشحِ هورمونِ تستوسترون توسط سلول‌هایی به‌نام لیدیگ (در بیضه‌ها) را تحریک می‌کند و در زنان، باعث تحریک ترشح هورمون‌های استروئیدی از تخمدان‌ها، تخمک‌گذاری و ترشح پروژسترون پس از تخمک‌گذاری (توسط جسم زرد) می‌شود.
اهمیت بالینی هورمون LH – لوتئینی کننده:
• اختلال عملکرد بیضه در بیماری مزمن کلیه (CKD):
یکی از علائمی که ممکن است در بیماران در مرحله نهایی بیماری کلیوی دیده شود، میل جنسی کم، کاهش قدرت و اندازه‌ی بیضه‌ها و بطور کلی اختلال عملکرد بیضه‌هاست. علت این اتفاق این است که غلظت تستوسترون در خون و سرعت تولید آن و همچنین فرآیند تولید اسپرم در این بیماران کم است.
مطالعات نشان داده‌اند که این اختلال عملکرد بیضه ناشی از سطوح بالاتر هورمون LH در پلاسما و مقادیر کمتر پالس‌های ترشحی LH در مردان مبتلا به بیماری کلیوی است. درواقع ترشح ضربانی LH برای عملکرد صحیح گیرنده‌های گنادوتروپینی در بیضه‌ها ضروری بوده و همچنین، سطوح بالای LH در خون و بیضه‌ها می‌تواند باعث از دست رفتن این گیرنده‌ها در بیضه‌ها شود.
• ناباروری و فناوری کمک باروری (ART):
همانطور که در مقاله‌ی ناباروری گفته شد، ناباروری از نظر بالینی به عنوان ناتوانی در باردار شدن، پس از حداقل 12 ماه رابطه‌ی جنسیِ بدون استفاده از وسایل پیشگیری از بارداری تعریف می‌شود و می‌تواند ناشی از عوامل مردانه، زنانه، هر دو جنس باشد. برای باردار شدن، بسیاری از زنان تحت فناوری های کمک باروری (ART)، مانند IVF یا IUI قرار می‌گیرند.
همانگونه که در بالا ذکر شد، رشد کافیِ فولیکول و تخمک‌گذاریِ درست و به موقع، بدلیل تعامل درست و حفظ تعادل هورمون‌های FSH و LH و فعالیت آنها در بدن است و بنابراین تعامل بین هورمون‌ها در ART مهم است. تحقیقات نشان داده اند که سطوح سرمی پایین هورمون LH ممکن است منجر به نتایج ضعیف در فناوری‌های کمک باروری شود. بنابراین، در بیمارانی که LH سرمی پایینی دارند، می‌توان اثربخشی ART را با درمان LH اگزوژن (قرص یا ترکیبات دارویی حاوی این هورمون) افزایش داد.
• هیپوگنادیسم هیپوگنادوتروپیک در مردان:
هیپوگنادیسم نوعی اختلال در عملکرد بیضه است. این بیماری می‌تواند به دلیل وجود مشکل در بیضه‌ها (هیپوگنادیسم اولیه) یا به دلیل وجود مشکل در محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-غدد جنسی (هیپوگنادیسم ثانویه) رخ دهد. مردان مبتلا به هیپوگنادیسم هیپوگنادوتروپیک دارای سطوح سرمی پایین آندروژن (تستوسترون) و همچنین تاخیر در بلوغ جنسی هستند که می‌تواند باعث ایجاد علامت‌هایی مثل کاهش میل جنسی، افسردگی، افزایش وزن و تراکم بافت چربی و اختلال نعوظ شود. بیماران مبتلا به هیپوگنادیسم هیپوگنادوتروپیک معمولاً در هیپوتالاموس و درنتیجه با سیگنال دهی هورمونِ GnRH مشکل دارند که سپس باعث کاهش ترشح FSH و LH می‌شود. این کاهش FSH و هورمون LH به کاهش سطح آندروژن (تستوسترون) و کاهش اسپرم‌زایی منجر می‌شود.
در این مقاله، به بررسی مکانسم عملکرد هورمون LH یا لوتئینی کننده و نقش آن در بدن مردان و زنان پرداختیم.
طی مقالات آتی درمورد هورمون تستوسترون و اثرات آن صحبت خواهیم کرد.
با ما همراه باشید
سلامتی همیشگی شما، آرزوی ماست : تیم لاویا
