قبل از ورود به بحث و بررسی هورمون تستوسترون، خوب است بدانید که بیضه‌های یک مرد بالغ از دو سلول مهم تشکیل شده است به‌نام‌های: سلول‌های سِرتولی (sertoli) و لیدیگ (leydig).
سلول‌های سرتولی سلول‌های هرمی شکلی هستند که وظیفه‌ی محافظت و تغذیه‌ی اسپرمِ درحالِ تشکیل را برعهده دارند و علاوه بر این، به طور مداوم مایعی به داخل لوله‌های اسپرم‌ساز ترشح می‌کنندکه باعث حمل اسپرم در طول لوله‌ها می‌شود.
این سلول‌ها، هورمون آنتی مولرین (در ادامه به آن می‌پردازیم) و ماده‌ای به نام اینهیبین B (Inhibin B) می‌سازند (اینهیبین B تولید هورمون FSH از هیپوفیز قدامی را مهار می‌کند). سلول‌های لایدیگ (بینابینی) نیز در بافت بیضه قرار دارند که مسئول ترشح هورمون تستوسترون است و تحت تاثیر هورمون LH که از هیپوفیز قدامی ترشح می‌شود، قرار دارد.
همانطور که پیش‌تر توضیح داده شد، در طول دوره‌ی جنینی، در بدن جنین هورمون تستوسترون شروع به تولید می‌کند و در 6 هفته اولِ رشدِ جنینی، بافت‌ها و اندام‌های تولید‌مثلی جنس مذکرو مونث یکسان و مشابه هستند.
در حدود هفته هفتم در دوره جنینی، SRY (ژن مرتبط با جنسیت در کروموزوم Y) باعث شروع شدن رشد بیضه‌ها می‌شود. سلول‌های سرتولی از طناب‌های بیضه (بیضه های جنین) در نهایت به لوله های اسپرم ساز تبدیل می شوند.
سلول‌های سرتولی یک ماده بازدارنده مولرین (MIS) تولید می کنند که منجر به پسرفت لوله های فالوپ، رحم و بخش بالایی واژن می شود (ساختارهای مولری معمولاً در زنان وجود دارد). سلول‌های لیدیگ جنینی به داخل غدد جنسی مهاجرت کرده و هورمون تستوسترون تولید می‌کنند که وظایف مختلفی دارد از جمله:
1. پشتیبانی از تبدیل و تمایز ساختار مجرای ولفیان (مجرای مزونفریک) به دستگاه ادراری تناسلی مردان
2. هورمون تستوسترون در محیط به دی هیدروتستوسترون (DHT) تبدیل می شود (در ادامه توضیح می‌دهیم) و باعث تشکیل پروستات و اندام تناسلی خارجی مرد می شود.
3. مسئول نزول بیضه از داخل شکم به داخل کیسه های بیضه (که در خارج بدن قرار دارند) است که در 2 ماه آخر رشد جنین اتفاق می افتد.
هنگامی که جنین فاقد کروموزوم Y و در نتیجه ژن SRY باشد، تخمدان‌ها رشد می‌کنند. تخمدان‌های جنین مقادیر کافی هورمون تستوسترون تولید نمی‌کنند، بنابراین مجاری ولفین رشد نمی‌کنند. همچنین فقدان ماده‌ی آنتی مولرین درجنس مونث باعث توسعه مجاری مولر و ساختارهای تولید مثل زنان می‌شود.
رشد فولیکول در فاز فولیکولی چرخه‌ی تخمدانی:
عملکرد هورمون تستوسترون:
همانطور که در مقالات پیشین ذکر شد، هیپوتالاموس GnRH را بصورت پالسی و بطور میانگین هر 90 دقیقه آزاد می‌کند. این انتشار پالسی و ضربانی، سطوح پلاسمایی FSH و LH از شروع بلوغ، بتدریج بالا می‌برد تا دهه سوم زندگی، که در آن سطح سرمی این دو هورمون به اوج خود می‌رسد و سپس به آرامی شروع به کاهش می‌کنند. اما قبل از بلوغ، سطح تستوسترون پایین است چرا که GnRH و گنادوتروپین‌ها به مقدار کمی ترشح می‌شوند.
سلول‌های لیدیگ در بیضه‌ها برای تبدیل کلسترول به تستوسترون عمل می کنند. LH مرحله اولیه این فرآیند را تنظیم می کند. دو واسطه مهم در این فرآیند، دهیدرواپی آندروسترون (DHEA) و آندروستن دیون هستند.
آندروستن دیون توسط آنزیمی اختصاصی به تستوسترون تبدیل می‌شود. اکثر تستوسترون به پروتئین های پلاسما مانند آلبومین متصل می‌شود. مقادیر کمی تستوسترون آزاد در خون در سطح بافت‌ها، عمدتاً وزیکول‌های منی، استخوان، ماهیچه و غده پروستات عمل می‌کند.
در سطح سلولی، تستوسترون توسط آنزیم مهم دیگری به دی هیدروتستوسترون تبدیل می‌شود. تستوسترون و دی هیدروتستوسترون به گیرنده‌های سلولی خود متصل شده و بیان پروتئین را تنظیم می‌کنند.
هم مردان و هم زنان آندروژن‌های ضعیف الاثر را در غدد فوق کلیوی خود تولید می‌کنند. این آندروژن‌های ضعیف الاثر به نام‌های دهیدرواپی آندروسترون و آندروستندیون شناخته می‌شوند. آنها با میل ترکیبی ضعیف‌تری به گیرنده‌های تستوسترون متصل می‌شوند، اما در صورت تولید با مقادیر زیاد، در بافت‌های محیطی نیز به تستوسترون تبدیل می‌شوند.
افزایش بیش از حد آندروژن‌ها در زنان، باعث بیماری‌هایی مثل پرمویی یا بهم خوردن نظم قاعدگی و درنهایت، تخمدان پلی کیسیک می‌شود.
رشد فولیکول در فاز فولیکولی چرخه‌ی تخمدانی:
اهمیت بالینی هورمون تستوسترون:
بیماریهای مربوط به هورمون تستوسترون شامل تولید بیش از حد، تولید کم، عدم حساسیت گیرنده یا اختلال در متابولیسم تستوسترون است.
• تولید بیش از حد آندروژن می تواند در شرایط زیر رخ دهد: سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS)، تومورهای آدرنال یا غده فوق‌کلیه، تومورهای تخمدان یا بیضه، سندرم کوشینگ، و استفاده از استروئیدهای خارجی (داروها و فرآورده‌های استروئیدی و تستوسترونی).
برای درک بهتر برخی از این بیماری‌ها، بهتر است اندکی به تفاوت های بین تستوسترون و دهیدرواپی‌آندروسترون (DHEA) بپردازیم. دی‌هیدرو‌اپی‌آندروسترون یک آندروژن نسبتا ضعیف است که توسط غده فوق کلیوی و تخمدان ها/بیضه ها تولید می‌شود. این ماده به‌عنوان پیش‌ساز سایر هورمون‌ها از جمله تستوسترون و استروژن عمل کرده و فرم سولفاته‌ی آن، مخصوص غدد فوق‌کلیوی است.
در سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS)، ترشح غیرطبیعی هورمون آزاد کننده گنادوتروپین (GnRH) از هیپوتالاموس باعث افزایش ترشح LH شده و درنتیجه موجب تحریک تولید آندروژن توسط سلول‌های theca در تخمدان می‌شود و علائمی شامل هیرسوتیسم (پر مویی)، پوست مردانه، آکنه و آلوپسی (ریزش مو با الگوی مرانه) آندروژنیک در زنان مبتلا به PCOS ایجاد می‌کند.
در تومورهای آدرنال و تخمدان، معمولاً علائم آندروژنیک سریعا پیشرفت (هیرسوتیسم، ویریلیزاسیون) می‌کنند. اگر تستوسترون بالا باشد ولی دی‌هیدرو‌اپی‌اندروسترون طبیعی باشد، به احتمال زیاد ابه‌علت تومور تخمدان است. اما اگر این رابطه، برعکس بوده و تستوسترون طبیعی باشد، احتمالا به‌علت یک تومور آدرنال است.
• کاهش تولید تستوسترون می‌تواند با افزایش سن، مصرف برخی داروها، شیمی‌درمانی، اختلالات محور هیپوتالاموس-هیپوفیز، هیپوگنادیسم اولیه، کریپتورکیدیسم و ارکیت و اختلالات ژنتیکی مثل کلاین فِلتِر و سندروم کالمن رخ دهد. سندرم کلاین فلتر شایع ترین ناهنجاری مادرزادی است که منجر به هیپوگنادیسم اولیه می شود.
• 5-آلفا ردوکتاز آنزیمی است که تستوسترون را به دی هیدروتستوسترون تبدیل می‌کند. نوزادان مذکری که دچار کمبود این آنزیم هستند، در بدو تولد ممکن است اندام تناسلی طبیعی یا دستگاه تناسلی مبهم داشته باشند.
این بیماران دارای دستگاه تناسلیِ داخلیِ مردانه هستند زیرا هورمون آنتی مولرین هنوز وجود دارد اما در دوران بلوغ، این نوجوانان که به‌دلیل نداشتن ویژگی‌های ثانویه‌ی مردانه، به عنوان دختر بزرگ شده‌اند، شروع به ایجاد ویژگی‌های جنسی ثانویه‌ی مردانه و آمنوره (عدم وقوع خون‌ریزی قاعدگی) بصورت اولیه می‌کنند. این بیماران دارای تستوسترون و LH طبیعی، اما دی‌هیدروتستوسترون (DHT ) پایین هستند.
• عدم حساسیت به هورمون های آندروژنی حالتی است که طی آن، بیماران گیرنده‌های آندروژنیِ سالم با عملکرد درست ندارند. این بیماران از نظر ژنتیکی مرد هستند اما اندام تناسلی خارجی زنانه و معمولاً بیضه‌های نزول نکرده دارند.
همچنین در نوجوانی، آمنوره (عوم وقوع خون‌ریزی قاعدگی) اولیه و رشد سینه‌ها را تجربه می‌کنند، اما موهای ناحیه تناسلی یا زیر بغل رشد نمی‌کند و فاقد تغییرات صوتی (بم شدن صدا) هستند که بطور طبیعی حین بلوغ رخ می‌دهد.
این بیماران از بدو تولد، یک کیسه واژن کور و اندام های تولید مثل داخلی غیر طبیعی (لوله های فالوپ، رحم و قسمت بالایی واژن) دارند و همچنبن سطوح بالایی از تستوسترون و LH در خون این افراد وجود دارد. اختلال در متابولیسم تستوسترون می‌تواند در موارد خاصی از هیپرپلازی مادرزادی آدرنال (CAH) (رشد بیش از حد سلول‌های غده فوق کلیه) رخ دهد.
در CAH به دلیل کمبود یک آنزیم خاص، نوزادان معمولاً با اندام تناسلی مبهم به‌دنیا می‌آیند و متعاقبا دچار هدر رفتن نمک، استفراغ، افت فشار خون می‌شوند.
همچنین در این بیماران به‌دلیل اختلال عملکرد غده فوق کلیه، هیپرآندروژنیسم (افزایش بیش از حد آندروژن) دیده می‌شود. هیپرآندروژنیسم حساسیت هیپوتالاموس به پروژسترون را مختل کرده و منجر به افزایش سرعت تولید GnRH و در نتیجه افزایش LH و FSH می‌شود. ودرنهایت باعث افزایش تولید استروئیدهای جنسی (17-هیدروکسی پروژسترون، دی‌هیدرو‌اپی‌آندوسترون، تستوسترون، LH و FSH) می‌شود.
رشد فولیکول در فاز فولیکولی چرخه‌ی تخمدانی:
تشخیص بیماریهای مرتبط با هومورن تستوسترون:
ویژگی‌های کمبود تستوسترون معمولا بسیار واضح آشکار هستند، به‌همین علت، اولین قدم در تشخیص هیپوگنادیسم (کم کاری غدد جنسی) در مردان، گرفتن شرح حال و معاینه فیزیکی کامل است. ویژگی‌هایی که نشان‌دهنده‌ی هیپوگنادیسم مردانه هستند را می توان به قبل و بعد از بلوغ تقسیم کرد.
ویژگی‌های قبل از بلوغ شامل بیضه‌های کوچک (حجم کمتر از 20 میلی‌لیتر)، کاهش ویژگی‌های جنسی ثانویه (مثل موهای صورت یا زیر بغل)، ژنیکوماستی یا بزرگی پستان، کاهش توده عضلانی یا غیر طبیعی بودن حجم توده عضلات، تعداد کم اسپرم، و انرژی/ میل جنسی پایین. ویژگی‌های پس از بلوغ شامل مواردی است که قبلاً ذکر شد ، بعلاوه پوکی استخوان و گرگرفتگی همراه با هیپوگنادیسم شدید.
اگر پزشک بر اساس تاریخچه و فیزیکی به هیپوگنادیسم شک کند، آزمایش برای سنجش سطح تستوسترون سرم بین ساعت 8 صبح تا 10 صبح را درخواست می‌کند. اگر سطح هورمون پایین باشد، باید سطوح FSH و LH نیز اندازه‌گیر شود.
پایین بودن هورمون تستوسترون در شرایط FSH/LH طبیعی نشان‌دهنده‌ی هیپوگنادیسم ثانویه است و سپس ممکن است پزشک، بسته به شرایط بیمار، سطح سرمی پرولاکتین، T4، سطح کورتیزول 8 صبح، آهن و فریتین را درخواست کرده و همچنین MRI مغز (برای رد کردن احتمال وجود توور در سیستم عصبی مرکزی و مغز بیمار) تجویز کند.
اما اگر تستوسترون پایین و سطح سرمی FSH/LH بالا باشد، هیپوگنادیسم اولیه (مادرزادی) را نشان می‌دهد و لازم است آزمایشات ژنتیکی برای بدست آمدن جنسیت اصلی فرد انجام شود.
هیپرآندروژنیسم نیز تظاهرات بالینی مختلفی دارد. در پسران قبل از بلوغ ممکن است ویریلیزاسیون (بزرگ شدن آلت تناسلی، رشد موهای زائد در نواحی وابسته به آندروژن و بم شدن بیش از حد صدا ) ایجاد کند.
در دختران قبل از بلوغ، هیپرآندروژنیسم ممکن است باعث کلیتورومگالی (بزرگ شدن کلیتوریس)، آکنه و هیرسوتیسم (پرمویی) شود.
در مردان بالغ، اثرات تستوسترون اضافی به این بستگی دارد که منبع تستوسترون ا زکجاست. افزایش آندروژن آدرنال (غدد فوق کلیوی)اثرات کمی در مردان دارد و بطور معمول باعث افزایش توده عضلانی یا رشد مو نمی‌شود.
در زنان بالغ، افزایش آندروژن‌های آدرنال می‌تواند باعث ایجاد مشکلاتی از قبیل آکنه (جوش صورت)، هیرسوتیسم (پرمویی)، بی‌نظمی‌های قاعدگی، ناباروری، طاسی با الگوی مردانه یا مردانگی شود.
رشد فولیکول در فاز فولیکولی چرخه‌ی تخمدانی:
فواید و مضرات درمانی هورمون تستوسترون:
هورمون تستوسترون می‌تواند برای درمان و مدیریت شرایط مختلف پزشکی استفاده شود. شرایط پزشکی که در آنها می توان از هورمون تستوسترون استفاده کرد شامل سرطان سینه متاستاتیک، بلوغ تاخیری، هیپوگنادیسم هیپوگنادوتروپیک (مادرزادی یا اکتسابی) و هیپوگنادیسم اولیه است.
اثرات سمی تستوسترون و آندروژن های مصنوعی شامل مردانه شدن بیش از حد، هیرسوتیسم (پرمویی)، کاهش قاعدگی، آکنه و بزرگ شدن کلیتوریس (اندام جنسی زنان). به ندرت، آندروژن های مصنوعی می توانند باعث آدنوم (توده) کبدی، زردی کلستاتیک (بدلیل انسداد مجاری صفراوی) و هیپرتروفی (بزرگی سایز) پروستات شوند. آندروژن های مصنوعی و تستوسترون در بارداری منع مصرف دارند.
آنتاگونیست‌های GnRH، اگر به طور مداوم داده شوند، می توانند به عنوان داروهای عقیم‌کننده در پزشکی عمل کنند و در درمان سرطان پروستات نیز استفاده می‌شوند.
مهارکننده‌های گیرنده آندروژن، مانند فلوتامید و اسپیرونولاکتون، می توانند برای بیماران مبتلا به هیرسوتیسم استفاده شوند.
مهارکننده‌های تولید استروئید، مانند کتوکونازول، می توانند در بیماری کوشینگ استفاده شوند.
مهارکننده‌های 5 آلفا ردوکتاز، مانند فیناستراید، می توانند برای درمان هیپرپلازی (افزایش تعداد سلول‌ها و رشد بیش از حد) خوش خیم پروستات استفاده شوند.
در این مقاله درمورد هورمون تستوسترون و اثرات آن در بدن صحبت کردیم و دیدید که این هورمون به طور طبیعی در هر دو جنس تولید می‌شود اما افزایش یا کاهش بیش از حد آن منجر به بروز برخی مشکلات، هم در زنان و هم در مردان می‌شود. طی مقالات بعدی در مورد سایر هورمون‌های مهم در بدن زنان صحبت خواهیم کرد. با ما همراه باشید.
سلامتی همیشگی شما، آرزوی ماست : تیم لاویا
