هورمون پرولاکتین(Prolactin)، هورمونی از جنس پلی‌پپتید (پروتئینی) است که از 199 اسیدآمینه ایجاد شده و مسئولیت شیردهی، رشد پستان و چندین عمل دیگر برای حفظ هموستاز بدن را بر‌عهده دارد. ساختار شیمیایی هورمون پرولاکتین مشابه هورمون رشد و هورمون لاکتوژن جفتی (هورمونی که از جفت ترشح می‌شود) است.
معمولاً این هورمون توسط هیپوفیز قدامی و تحت تنظیم و کنترل هیپوتالاموس (و با واسطه‌ی ترشح ماده‌ای به نام دوپامین) تولید و ترشح می‌شود. با این حال، مطالعات نشان داده‌اند که سیستم عصبی مرکزی، سیستم ایمنی، رحم و خودِ غدد پستانی نیز می‌توانند پرولاکتین تولید کنند.
این بافت‌ها تحت تاثیر محرک‌هایی مثل تحریک نوک (آرئول) پستان، نور، محرک‌های بویایی و استرس می توانند شروع به سنتز هورمون پرولاکتین کنند. عوامل محکر دیگر عبارتند از هورمون آزاد کننده تیروتروپین (TRH) (هورمونی که توسط هیپوتالاموس ترشح شده و محرک تولید هورمون‌های تیروئیدی است)، استروژن و وضعیت‌هایی که بدن استروژن بالا را تجربه می‌کند مثل بارداری و داروهای ضد دوپامینی.
جالب است بدانید که مردان نیز دارای سطوح مشخص و نسبتا پایینِ هورمون پرولاکتین هستند. سطوح غیرطبیعی هورمون پرولاکتین در مردان به‌دلیل وجود یک مشکل بالقوه زمینه‌ای مثل توده در هیپوفیز یا اثر نامطلوب یک دارو است بنابراین نیاز به ارزیابی‌های بیشتری دارد. سطح سرمی هورمون پرولاکتین در مردان و همچنین زنان غیر باردار و غیر شیرده پایین است.
مکانیسم تولید و ترشح هورمون پرولاکتین:
غده هیپوفیز در پشت پل بینی در منطقه‌ای استخوانی به‌نام به نام سِلا تورسیکا قرار دارد و بطور طبیعی به هیپوتالاموس متصل است. غده هیپوفیز به دو قسمت قدامی و خلفی تقسیم می‌شود.
هیپوفیز قدامی هورمون‌های مختلفی را تولید و ترشح می‌کند، درحالیکه غده هیپوفیز خلفی عمدتاً به عنوان محلی برای ذخیره هورمون‌های مترشحه از هیپوتالاموس ایفای نقش می‌کند.
هورمون پرولاکتین توسط سلول‌هایی در هیپوفیز قدامی به‌نام سلول‌های لاکتوتروف تولید می‌شود. تعداد این سلول‌ها در طول بارداری و به‌دلیل نیاز طبیعی بدن برای توسعه بافت سینه و آماده شدن آن برای تولید شیر افزایش می‌یابد.
سنتز هورمون پرولاکتین، مانند تمام هورمون‌های مترشحه از هیپوفیز، توسط هیپوتالاموس و از طریق هورمون آزاد‌کننده تیروتروپین (TRH) و ماده‌ای به‌نام دوپامین تنظیم می‌شود.
دوپامین به صورت مداوم و پیوسته توسط سلول‌های عصبی مخصوصی (سلول‌های دوپامینرژیک) ترشح می‌شود. دوپامینی که در بخش انتهایی اعصاب آزاد می‌شود، از طریق گیرنده‌های مخصوص به خود روی سلول‌های لاکتوتروف تاثیر گذاشته و تولید هورمون پرولاکتین را مهار می‌کند.
در صورتی که فرد در دوران شیردهی نباشد یا در سطح استروژن خونش نرمال باشد (مثلا باردار نباشد) دوپامین، ترشح پرولاکتین را به‌طور اساسی مهار می‌کند. همچنین، پرولاکتین با تحریک تولید و آزادسازی دوپامین از هیپوتالاموس، باعث ایجاد یک بازخورد منفی بر خود می‌شود که از افزایش بی‌رویه‌ی تولیدِ آن، پیشگیری می‌کند.
همانطور که بالاتر ذکر شد، لایه دسیدوای جفت نیز در تولید پرولاکتین همکاری دارد اما این فرآیند، بصورت مستقل از تنظیم دوپامین است. در دوران بارداری، استروژن و پروژسترون در سطوح بالایی در بدن تولید می‌شوند و این وضعیت، محرک رشد بافت پستانی است. گرچه قوی‌ترین محرک تولید پرولاکتین، تحریک نوک پستان است.
فرآیند مکانیکیِ تحریک نوک پستان به وسیله‌ی مکیدن نوزاد، اعصاب حسی را در نوک پستان تحریک می‌کند که سیگنال‌های خاصِ مهارکننده‌ی ترشح دوپامین را به مغز مخابره کرده و به‌این ترتیب اثر بازدارنده دوپامین بر پرولاکتین بین می‌رود.
همزمان، سیگنال‌های حسیِ دیگری از نوک پستان، به هیپوفیز خلفی مخابره می‌شوند تا تولید اکسی توسین را افزایش دهد. این هورمون (اکسی توسین) باعث سهولت در ترشح و تخلیه شیر از مجاری پستان می‌شود و همچنین باعث مهار دوپامین می‌شود.
ترشح پرولاکتین اثر مهاری بر ترشح هورمون آزاد کننده گنادوتروپین (GnRH) از هیپوتالاموس دارد. درمورد این هورمون در مقالات پیشین صحبت شد. افت سطح سرمی هورمون GnRH باعث عدم تحریک سلول‌های گنادوتروف در هیپوفیز قدامی شده که منجر به عدم یا کاهش تولید FSH و LH از هیپوفیز قدامی می‌شود.
همانطور که قبلا ذکر شد، FSH و LH هورمون های اولیه برای تنظیم قاعدگی هستند، بنابراین، زنان شیرده تا پایان شیردهی دوره ای از آمنوره یا توقف قاعدگی بصورت گذرا را تجربه می‌کنند. این مکانیسم به عنوان یک وسیله‌ی ضد بارداری طبیعی عمل می‌کند.
مشابه با همین اتفاق، پرولاکتین در مردان آزادسازی GnRH را مهار می‌کند و درنهایت باعث کاهش تولید اسپرم و حتی ناباروری می‌شود.
عملکرد هورمون پرولاکتین:
پرولاکتین نقش‌های مختلفی در بدن دارد اما دو وظیفه اصلی تولید شیر و توسعه غدد پستانی برعهده‌ی آن است.
• پرولاکتین باعث رشد آلوئول‌های پستانی ( از اجزای غده پستانی) می‌شود که در آن‌ها تولید شیر اتفاق می‌افتد. پرولاکتین سلول‌های اپیتلیال آلوئول سینه را برای تولید اجزای شیر از جمله قندِ شیر یا لاکتوز، پروتئین شیر یا کازِئین و چربیِ موجود در شیر تحریک می‌کند.
تعداد گیرنده های پرولاکتین در زمانهایی که در بدن افزایش سطح پروژسترون داریم مثلا در بارداری در بافت غدد پستانی افت پیدا می‌کند.
• پس از زایمان، سطح پروژسترون سرم کاهش یافته و بنابراین گیرنده‌های پرولاکتین روی سلول‌های آلوئولی پستان تنظیم می‌شوند. جالب است بدانید که بعد از زایمان، سطح پرولاکتین به طور مداوم بالا باقی نمی‌ماند بلکه سطح آن فقط در دوره‌های تحریک نوک پستان افزایش یافته و این اتفاق امکان کنترل تولید شیر را فراهم می‌کند.
تا زمانی که شیردهی حفظ شود، سطح پرولاکتین بالا باقی می‌ماند اما در دوره هایی که مادر شیر نمی دهد، سطح هورمون به مقدار پایه کاهش یافته و متعاقبا تولید شیر در غدد پستانی نیز کاهش می‌یابد. و درنهایت اگر مادر به نوزاد خود شیر ندهد، سطح پرولاکتین پس از 1 الی 2 هفته به سطح قبل از بارداری (طبیعی) افت پیدا می‌کند.
اهمیت بالینی هورمون پرولاکتین:
مشکلات مربوط به پرولاکتین شامل کمبود تولید یا تولید بیش از حد آن می‌باشد. کمبود پرولاکتین باعث عدم تولید لاکتات شده در حالی‌که تولید بیش از حد آن، باعث گالاکتوره (تولید شیر در حالت غیرشیردهی) و ناباروری می‌شود.
تخریب هیپوفیز قدامی می‌تواند یکی از دلایل کمبود پرولاکتین باشد.
علل تولید بیش از حد پرولاکتین عبارتنداز:
- از دست رفتن اثر مهاری دوپامین تحت تأثیر داروهای ضد روان‌پریشی
- تخریب دستگاه هیپوتالاموس/هیپوتالاموس-هیپوفیز
- تومورهای ترشح کننده پرولاکتین مثل پرولاکتینوما.
دانستن این نکته ضرورت دارد که کم‌کاری غده‌ی تیروئید ممکن است همراه با گالاکتوره باشد چرا که TRH اثر تحریکی بر پرولاکتین دارد. بنابراین، با کاهش هورمون‌های تیروئیدی در بیماری کم‌کاری تیروئید، بازخورد منفیِ این هورمون‌ها که بطور طبیعی روی TRH وجود دارد، حذف شده و باعث ترشح بیش از حد پرولاکتین و درنتیجه گالاکتوره می‌شود. (بعبارتی TRH بطور طبیعی از هیپوتالاموس ترشح شده و روی هیپوفیز قدامی اثر گذاشته و محرک تولید هورمون‌های تیروئیدی است. وقتی هورمون‌های تیروئیدی به میزان کافی تولید شدند، روی هیپوتلاموس اثر فیدبک یا بازخورد منفی گذاشته و باعث مهار ترشح هورمون TRH و درنتیجه، باعث مهار ادامه یافتنِ تولید هورمون‌های تیروئیدی می‌شوند. در کم‌کاری تیروئید، این بازخورد یا فیدبک منفی از بین می‌رود)
بیماری‌های مرتبط با هورمون پرولاکتین:
پرولاکتینوما:
پرولاکتینوما شایع ترین توده‌ی هیپوفیزی ترشح کننده‌ی پرولاکتین است. علت آن، تکثیر سلول‌های لاکتوتروف در غده هیپوفیز است. حدود 90 درصد از بیشتر پرولاکتینوما‌‌ها، قطری زیر 1 سانتی‌متر داشته و بدون علامتند. علائم بالینی پرولاکتینوما عبارت است از: ظهور بی‌نظمی قاعدگی، گالاکتوره (ترشح نابجا و غیرطبیعی شیر از پستان) و ناباروری در یک خانم جوان. در مردان نیز ممکن است باعث کاهش میل جنسی و اختلال نعوظ و مشکلات ناشی از کاهش ترشح LH و FSH ایجاد کند.
اگر پرولاکتینوما بزرگ باشد (یعنی قطر بیشتر از 1 سانتی‌متر)، بیمار ممکن است با علائم فشاری مراجعه کند زیرا این تومور روی کیاسمای بینایی اثرات فشاری داشته و اختلال بینایی ایجاد می‌کند. آگونیست های دوپامین مانند بروموکریپتین و کابرگولین، دو درمان تاییده شده برای پرولاکتینوما هستند. کابرگولین به دلیل عوارض جانبی کمتر و نیمه عمر طولانی‌تری داشته و اندازه‌ی تومور را تا حدود 90 درصد کاهش می‌دهد درنتیجه تا حد زیادی علائم در بیماران کنترل می‌شوند.
افزایش پرولاکتین ناشی از دارو:
آنتی‌سایکوتیک‌ها یا داروهای ضد جنون (نسل اول) مثل هالوپریدول و فلوفنازین می‌توانند از طریق مسدود کردن عملکرد دوپامین، علائم افزایش پرولاکتین سرم از قبیل گالاکتوره و ژنیکوماستی (بزرگی بافت پستان در مردان) ایجاد کنند
سندرم شیهان:
سندرم شیهان در اثر انفارکتوس (کاهش اکسیژن و خون رسانی به) هیپوفیز قدامی و اغلب در حین زایمان ایجاد می‌شود اما تا دوره‌ی بعد از زایمان (ماه‌ها بعد از وقوع انفارکتوس) ممکن است علامت خاصی ظاهر نشود. این سندرم به دلیل از دست رفتنِ حجم زیاد خون طی زایمان (که خون رسانی به غده هیپوفیز قدامیِ بزرگ شده را به خطر می اندازد) ایجاد می‌شود.
شایع‌ترین علامت بالینی در سندرم شیهان، عدم تولید شیر یا آگالاکتوره است. علائم دیگر مربوط به اختلال عملکرد هیپوفیز قدامی هستند مانند آمنوره (عدم وقوع خون‌ریزی قاعدگی)، کاهش میل جنسی، علائم نارسایی یا کم‌کاری تیروئید. سندرم شیهان یکی از بیماری‌های مهمی است که در آن کمبود پرولاکتین آشکار است.
سایر شرایط:
کمبود پرولاکتین ممکن است ثانویه به سایر علل رخ دهد که عمدتاً بر هیپوفیز قدامی تأثیر می‌گذارند. اختلال عملکرد هیپوفیز قدامی ممکن است به‌دلیل اثرات فشاری توده‌ای در مغز (مثل کرانیوفارنژیوم) یا ابتلا عفونت‌هایی مانند سل و هیستوپلاسموز اتفاق بیفتد. همچنین بیماری‌های خودایمنی مانند لوپوس، سندروم آنتی فسفولیپید، روماتیسم مفصلی (آرتریت روماتوئید)، مولتیپل اسکلروزیس (MS)، بیماری‌های خودایمنی تیروئید و بیماری سلیاک می‌توانند بر تولید پرولاکتین اثرگذار باشند.
آزمایشات مربوطه:
در هر صورتی که پزشک به بیماری‌های مرتبط با هورمون پرولاکتین شک کند، اندازه گیری سطح سرمی پرولاکتین را درخواست می‌کند.
همچنین به‌دلیل وجود مکانیسم‌هایی که در بالا توضیح داده شد، اندازه گیری TSH و بررسی لیست داروها نیز به عنوان اقدامات موثر انجام می‌شود و در واقع این دو مرحله برای رد کم‌کاری غده تیروئید یا عوارض جانبی مرتبط با داروها (به‌عنوان یک علت زمینه‌ای در بوجود آمدن علائم پرولاکتینِ بالا) بسیار مهم هستند.
درصورتِ وجود شک به تومور‌ها (آدنوم هیپوفیزی)، پزشک معالج MRI درخواست می‌کند.
درنهایت، در مردان، سطح سرمی طبیعی پرولاکتین بین 2 تا 18 نانوگرم در میلی‌لیتر، در زنانِ غیرباردار 2 تا 30 نانوگرم در میلی‌لیتر و در سه ماهه‌ی سوم بارداری، 10 تا 210 نانوگرم در میلی‌لیتر است. و در پرولاکتینوما، سطح پرولاکتین سرم معمولاً بیشتر از 200 نانوگرم در میلی لیتر اندازه‌گیری می‌شود.
طی این مقاله، به بررسی نقش و اثرات و فیزیولوژیِ طبیعی هورمون پرولاکتین پرداختیم. این هورمون در هر دو جنس بصورت طبیعی تولید می‌شود اما افزایش یا کاهش غیرطبیعیِ سطح سرمی آن، منجر به بروز برخی بیماری‌ها می‌شود.
طی مقالات بعدی به بررسی سایر هورمون‌های مهم بدن انسان می‌پردازیم. با ما همراه باشید
سلامتی همیشگی شما، آرزوی ماست : تیم لاویا
