قبل از آن‌که به بررسی هورمون اکسی توسین بپردازیم به بررسی هورمون‌های غده‌ی هیپوفیز می‌پردازیم. همانطور که پیش‌تر گفته شد، غده‌ی هیپوفیز که به آن «غده اصلی بدن» نیز گفته می‌شود، هورمون‌های متنوعی در بدن تولید می‌کند و به وسیله‌ی این هورمون‌ها، ساخت و ساز و متابولیسم بدن و سایر غدد درون ریز را تنظیم می‌کند. غده‌ی هیپوفیز دو قسمت دارد: هیپوفیز قدامی و هیپوفیز خلفی (نوروهیپوفیز).
هیپوفیز قدامی شامل 5 نوع سلول به نام‌های سلول‌های سوماتوتروپ، گنادوتروپ، لاکتوتروف، کورتیکوتروپ و تیروتروپ بوده و هورمون‌های زیر را تولید می‌کنند : هورمون رشد، پرولاکتین، هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH)، هورمون محرک فولیکولی (FSH) و هورمون لوتئینی کننده (LH) و هورمون محرک تیروئیدی (TSH).
ترشح هورمون‌های هیپوفیز قدامی تحت تنظیم و کنترل هیپوتالاموس است. همچنین هیپوفیز خلفی نیز دو هورمون مهم به نام‌های وازوپرسین و هورمون اکسی توسین را در خود ذخیره می‌کند که به ترتیب مسئول باز جذب آب از کلیه‌ها و مسئول انقباض رحم هستند.
هورمون‌های هیپوفیز قدامی:
• هورمون رشد انسان (سوماتوتروپین): هورمون پروتئینی متشکل از 191 اسید آمینه – تولید توسط سلول‌های سوماتوتروپ در هیپوفیز قدامی
• پرولاکتین: هورمون پروتئینی متشکل از 199 اسیدآمینه – تولید توسط سلول‌های لاکتوتروف در هیپوفیز قدامی
• هورمون محرک فولیکولی (FSH) و هورمون لوتئینی کننده (LH) یا (گنادوتروپین‌ها): هورمون‌های گلیکوپروتئینی- تولید توسط سلول‌های گنادوتروپین هیپوفیز قدامی
• هورمون آدرنوکورتیکوتروفیک (ACTH): هورمون پروتئینی متشکل از 39 اسیدآمینه – تولید توسط سلول‌های کورتیکوتروپ هیپوفیز قدامی
• هورمون محرک تیروئید (TSH): هورمون پروتئینی متشکل از یک زنجیره آلفا و یک زنجیره بتا – تولید توسط سلول‌های تیروتروف هیپوفیز قدامی
هورمون های هیپوفیز خلفی:
• وازوپرسین (هورمون ضد ادرار – ADH) و اکسی توسین : هردو هورمون توسط هیپوتالاموس تولید شده و در انتهای سلول‌های عصبی که از هیپوتالاموس تا هیپوفیز خلفی (نوروهیپوفیز) کشیده شده‌اند، ذخیره می‌شوند.
در این مقاله به بررسی هورمون اکسی توسین می‌پردازیم:
هورمون اکسی توسین:
هورمون اکسی توسین هورمونی پروتئینی است که در زنان، در طول فرآیند زایمان از هیپوفیز خلفی ترشح شده و به رحم این اجازه را می‌دهد تا برای شروع و خاتمه زایمان، منقبض شود و جنین را به داخل واژن و درنهایت بیرون از بدن مادر هدایت کند.
همچنین در دوران شیردهی، این هورمون باعث آزاد سازی شیر و ترشح آن به درون دهان نوزاد می‌شود. در طول شیردهی، زمانی که نوزاد شروع به مکیدن پستان می‌کند، از وک پستان سیگنال‌هایی به سیستم عصبی مرکزی مخابره می‌شود که محرک آزادسازی هورمون اکسی توسین است.
سپس هورمون اکسی توسین همانند بقیه هورمون‌ها، به گیرنده‌های مخصوص خود در سلول‌های پستان متصل شده و شیر را به بیرون از پستان هدایت می‌کند.
به علاوه، هورمون اکسی‌توسین در مردان نیز وجود داشته و در هنگام انزال، باعث تسهیل در انقباض مجرای دفران و درنتیجه خروج راحت‌تر مایع منی و اسپرم می‌شود.
1. شیردهی
-رشد سینه ها
سینه‌ها در دوران بلوغ شروع به رشد می‌کنند و این رشد توسط استروژن چرخه جنسی ماهانه زنان تحریک می‌شود درواقع هورمون استروژن رشد غدد پستانی سینه ها را تحریک کرده و باعث ایجاد چربی در سینه‌ها می‌شوند.
در طول دروان بارداری، رشدِ به مراتب بیشتری ،به دلیل سطوح سرمی بالاترِ استروژن، اتفاق می‌افتد و این گونه، بافت غده پستان به طور کامل برای تولید شیر رشد کرده و آماده می‌شود.
– استروژن رشد سیستم مجاری پستان را تحریک می کند.
در تمام دوران بارداری، مقادیر زیاد استروژن ترشح شده توسط جفت موجب افزایش رشد و انشعابات سیستم مجاری سینه‌ها می‌شود.
همزمان، استرومای (بافت زمینه‌ای در اطراف مجاری) سینه‌ها از نظر کمیت افزایش یافته و مقادیر زیادی چربی در استروما تجمع پیدا می‌کند. لازم به ذکر است که برای رشد سیستم مجاری پستانی، حداقل چهار هورمون دیگر نیز مورد نیاز هستند: هورمون رشد، پرولاکتین، گلوکوکورتیکوئیدهای آدرنال (غده فوق کلیوی) و انسولین.
–پروژسترون برای رشد کامل سیستم لوبول آلوئولار مورد نیاز است. رشد نهایی و تبدیل شدنِ پستان‌ها به اندام‌های ترشح‌کننده‌ی شیر، نیازمند حضور و عملکرد هورمون پروژسترون است. هنگامی که سیستم مجاری پستان توسعه یافت، پروژسترون باعث رشد بیشتر لوبول‌های سینه و ایجاد ویژگی‌های ترشحی در سلول‌های آلوئول می‌شود.
-پرولاکتین باعث افزایش شیردهی می شود. گرچه استروژن و پروژسترون برای رشد فیزیکی سینه‌ها در دوران بارداری ضروری هستند، اما اثر خاص هر دوی این هورمون‌ها مهار ترشح واقعی شیر است و برعکس، هورمون پرولاکتین اثر معکوس دارد و باعث ترشح شیر می‌شود.
پرولاکتین توسط غده هیپوفیز قدامی در مادر ترشح شده و غلظت آن در خون مادر، از هفته پنجم بارداری تا تولد نوزاد به طور پیوسته افزایش می‌یابد. علاوه بر این، جفت مقادیر زیادی سوماتوماموتروپین جفتی انسانی ترشح می کند که احتمالاً دارای خواص لاکتوژنیک (تولیدکننده‌ی شیر) است، بنابراین جفت نیز از پرولاکتین هیپوفیز مادر در دوران بارداری حمایت می‌کند.
با این حال، به دلیل اثرات سرکوب‌کننده استروژن و پروژسترون، روزانه بیش از چند میلی‌لیتر مایع تا پس از تولد نوزاد ترشح نمی‌شود.
مایع ترشح شده در چند روز آخر قبل از زایمان و چند روز اول پس از زایمان، آغوز نامیده شده و حاوی همان غلظت پروتئین و لاکتوز (قند) شیر است (تقریباً بدون چربی است).
بلافاصله پس از تولد نوزاد، از دست رفتنِ ناگهانیِ ترشح استروژن و پروژسترون و همچنین اثر لاکتوژنیک جفت، به پرولاکتین مادر این امکان را می‌دهد که نقش طبیعی تولید شیر را به عهده بگیرد و به جای آغوز، مقادیر زیادی شیر ترشح کند. پس از تولد نوزاد، سطح پایه ترشح پرولاکتین طی چند هفته آینده به سطح غیرباردار باز می‌گردد.
با این حال، هر بار که مادر به نوزادش شیر می‌دهد، سیگنال یا پیام‌های عصبی از نوک سینه‌ها به هیپوتالاموس رسیده و باعث افزایش 10 تا 20 برابری ترشح پرولاکتین می‌شود که این سطح بالای پرولاکتین در خون تا حدود 1 ساعت باقی می‌ماند.
اگر این افزایش پرولاکتین (به‌دلیل آسیب هیپوتالاموس یا هیپوفیز) وجود نداشته باشد یا مسدود شود یا به هر دلیل دیگری، شیردهی ادامه پیدا نکند، پستان‌ها تواناییِ خود را برای تولید شیر در عرض یک هفته یا بیشتر، از دست می دهند.
همچنین، اگر کودک به شیر خوردن ادامه دهد، تولید شیر می‌تواند چندین سال ادامه یابد (اگرچه سرعت تشکیل شیر معمولا به طور قابل توجهی تا 9 ماه کاهش می‌یابد.)
عملکرد هورمون اکسی توسین
با وجود اینکه شیر به طور مداوم به داخل آلوئول در سینه‌ها ترشح می‌شود، اما به راحتی از آلوئول‌ها به سیستم مجرای جریان نمی‌یابد و بنابراین به طور مداوم از نوک سینه‌ها نشت نمی‌کند.
در عوض، شیر باید از آلوئول‌ها به داخل مجاری خارج شود تا نوزاد بتواند آن را به دست آورد. این تخلیه توسط یک رفلکس عصبی و هورمونی ترکیبی ایجاد می‌شود که هورمون اکسی توسین را درگیر می‌کند. هنگامی که کودک شیر می‌خورد، تقریباً در نیم دقیقه اول شیری دریافت نمی‌کند.
تکانه‌های حسی ابتدا باید از طریق اعصاب حسی از نوک سینه‌ها به نخاع مادر و سپس به هیپوتالاموس او منتقل شوند، جایی که باعث ایجاد سیگنال‌های عصبی می‌شوند (که همزمان با ترشح پرولاکتین، باعث ترشح هورمون اکسی توسین نیز می‌شوند).
سپس اکسی‌توسین در خون به سینه‌ها منتقل شده و باعث می‌شود که سلول‌های میواپیتلیال (که دیواره‌های خارجی آلوئول‌ها را احاطه کرده‌اند) منقبض شوند و در نتیجه شیر را از آلوئول‌ها با فشار خارج کنند. بنابراین، در عرض 30 ثانیه تا 1 دقیقه پس از شروع مکیدن پستان توسط نوزاد، شیر شروع به جریان می کند. به این فرآیند تخلیه شیر یا رها شدن شیر گفته می شود.
شیر دادن از یک سینه، نه تنها باعث جریان یافتن شیر در همان سینه، بلکه در سینه مقابل نیز می‌شود. جالب است بدانید که نوازش نوزاد توسط مادر یا شنیدن گریه‌ی نوزاد اغلب به اندازه کافی سیگنال حسی به هیپوتالاموس داده و باعث شروع فرآیند دفع شیر می‌شود.
2. هورمون اکسی توسین از گذشته‌ی دور، به عنوان هورمونی موثر در رفتار‌ها و پیوند‌های اجتماعی شناخته می‌شود. همچنین مطالعات نشان داده اند که در زنان و حین رابطه‌ی جنسی، اکسی‌توسین ترشح می‌شود، و بنابراین ظاهرا هورمون اکسی توسیندر ایجاد پیوند و حتی بوجود امدن حس عشق، نقش دارد.
3. فرآیند زایمان: تحریک تولید و تشدید انقباضات رحمی حین زایمان طبیعی (واژینال)
4.هورمون اکسی توسین دارای اثرات ضد ادراری و گشادکنندگی عروق بوده و همچنین جریان خون مغزی، کرونر یا قلبی و حتی کلیوی را افزایش می‌دهد.
5. هورمون اکسی توسین نوعی هورمون و تعدیل کننده‌‌ی عصبی ست که در حافظه‌ی اجتماعی، خلق و خو، کنترل درد و اضطراب نیز نقش موثری دارد.
بیماری‌های مرتبط با سطح غیر طبیعی هورمون اکسی توسین:
با وجود اینکه نارسایی هورمون اکسی توسین بیماری شایعی نیست اما به ندرت ممکن است رخ دهد. کاهش سطح هورمون اکسی توسین باعث کم و آهسته‌تر شدن انقباضات رحمی حین زایمان و همچنین کاهش خروج شیر می‌شود.
پان هیپوپیتوئیتاریسم (کم کاری کامل هیپوفیز)، نوعی بیماری است که در آن سطح هورمون‌های هیپوفیز قدامی و خلفی بطور همزمان، کمتر از مقدار طبیعی است، درنتیجه ممکن است باعث افت ترشح اکسی توسین شود. بطور کلی وجود هر نوع مشکل یا بیماری در عملکرد هیپوتالاموس یا هیپوفیز (بطور مثال وجود توده یا اختلال عملکرد خودِ غده) باعث کاهش تولید و ترشح این هورمون می‌شود.
افزایش سطح هورمون اکسی توسین (بیش از مقادیر طبیعی) نیز به ندرت ممکن است دیده شود که منجر به بیش فعالی و افزایش غیرعادی فعالیت رحم می‌شود. همچنین ممکن است باعث هیپرتروفی (افزایش سایز و تعداد سلول‌های رحم) شود که در این حالت، به دلیل عدم وجود فضای کافی برای نگه داشتن جنین، منجر به مشکل در حفظ بارداری می‌شود.
داروهایی از جنس اکسی توسین؟!
تجویز و استفاده از فرآورده‌های دارویی که از جنس اکسی توسین هستند، برای دو بازه زمانی در زنان تایید شده است: 1. قبل از زایمان و 2. پس از زایمان.
در دوره قبل از زایمان، هورمون اکسی توسین برای تقویت انقباضات رحمی با هدف زایمان طبیعی یا واژینال موفق، مورداستفاده قرار می‌گیرد؛ بطور مثال در مادرانی که رحم غیرفعال داشته و برای شروع زایمان نیاز به تحریک دارند – برای مادرانی که در سه ماهه دوم بارداری، دچار سقط جنین شده اند و جنین باید از بدن آن‌ها دفع شود – برای مادران مبتلا به پره اکلامپسی (فشارخون بارداری) یا دیابت یا پاره شدن پرده‌های جنینی زودتر از موعد هستند.
در دوره‌ی پس از زایمان، هورمون اکسی توسین در مرحله‌ی سوم زایمان و زمان تتحویل و دفع جفت و یا برای کنترل خونریزی پس از زایمان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
سایر مواردی که می‌شود از هورمون اکسی توسین به عنوان درمان استفاده کد عبارتند از: درمان ارگاسم تاخیری، القا و ایجاد برانگیختگی جنسی و درمان اوتیسم است.
جالب است بدانید که اکثر هورمون‌ها پس از آزاد شدن، توسط مکانیسم‌های فیدبک یا بازخورد منفی کنترل می‌شوند (طی مقالات پیشین بحث شد)، اما اکسی توسین یکی از معدود هورمون‌هایی است که تحت تاثیر بازخورد مثبت قرار دارد، یعنی آزادسازی اکسی‌توسین منجر به اعمالی در بدن فرد می‌شود که مجددا باعث تحریکِ ترشح بیشتر اکسی‌توسین از خیپوفیز خلفی می‌شود.
موارد منع مصرف داروهای اکسی توسینی:
موارد منع مصرف داروهای اکسی توسینی عبارتند از:
- حساسیت مفرط و شدید به ترکیبات اکسی توسینی
- ابتلای مادر به تبخال تناسلی فعال
- جفت سرراهی کامل
- سرطان مهاجم دهانه رحم
- افتادگی بند ناف یا قرار گرفتن جنین در وضعیت غیرطبیعی یا خطرناک
- کوچک بودن و نامناسب بودن لگن مادر برای زایمان طبیعی و بطور کلی
- هر مشکلی که مادر باردار را از زایمان واژینال طبیعی منع کند.
سخن آخر:
در این مقاله، به بررسی هورمون اکسی توسین و اثرات آن در بدن پرداختیم و گفتیم که داروهایی که از جنس اکسی توسین هستند، چه فوایدی برای بدن انسان داشته و در چه مواردی استفاده می‌شوند.
لازم به ذکر است که ترکیبات و داروهای اکسی توسینی جزو داروهایی هستند که استفاده‌ی خودسرانه از آن‌ها مشکلات زیاد و خطرناکی برای فرد به‌وجود می‌آورد.
بنابراین این دارو‌ها در کشور‌های پیشرفته و همچنین در کشور ما، بدون نسخه و بدون دستور پزشک در دسترس عموم مردم قرار ندارند.
سلامتی همیشگی شما، آرزوی ماست : تیم لاویا
