همانطور که در مقاله‌ی ناباروری و استروژن نیز اشاره شد و در مقاله هورمون پروژسترون(progesterone) نیز به ان خواهیم پرداخت، دستگاه تولیدمثلی زنان مشابه دستگاه تولیدمثلی مردان، با کمک غدد درون‌ریز و هورمون‌های آنها تنظیم و عمل میکند. این هورمون‌های تنظیم کننده عبارتند از:
1. هورمون‌های محرکی که از هیپوتالاموس آزاد می‌شوند تحت عنوان GnRH
2. هورمونهایی که از هیپوفیز قدامی و تحت تاثیر هورمون (GnRH) ترشح می‌شوند به نام‌های: هورمون محرک فولیکولی (FSH) و هورمون لوتئینی کننده (LH).
3. هورمون‌های مترشحه از تخمدان‌ها به نام‌های: استروژن و پروژسترون
هورمون پروژسترون یک هورمون استروئیدی (آندوژن) است که توسط قشر آدرنال و گناد‌ها یا غدد جنسی (تخمدان ها و بیضه ها)، تولید میشود.
هورمون پروژسترون در 10 هفته اول بارداری توسط جسم زرد در تخمدان و بعد از آن تا آخر بارداری از جفت ترشح میشود. بنابراین تغییر منشا تولید پروژسترون از جسم زرد به جفت، بعد از هفته 20 بارداری به وقوع می‌پیوندد.
از نظر سلولی، مولکول‌های هورمون پروژسترون طی فرآیند استروئیدوژنز تشکیل می‌شوند. در حالی که هم غدد جنسی و هم تخمدان‌ها استروئیدوژنز را انجام می‌دهند، این اندام‌ها در بیان آنزیم‌های تولیدکننده‌ی پروژسترون متفاوتند و درنتیجه سطوح متنوعی از هورمون ها مانند پروژسترون تولید میشود.
بنابراین زیر مجموعه خاص و سطح سرمی هورمون‌های استروئیدی به بیان آنزیمی در اندام مربوطه بستگی دارد.
هورمون پروژسترون همانطور که در بالا ذکر شد، از جنس از کلسترول و متشکل از 21 اتم کربن است. بنابراین، مکانیسم پروژسترون مشابه سایر هورمون‌های استروئیدی (استروژن و گلوکوکورتیکوئیدها) است که به واسطه‌ی گیرنده‌های داخل سلولی ایفای نقش می‌کنند.
به دلیل ماهیت چربی دوست پروژسترون، این هورمون از غشای سلول عبور کرده و به گیرنده های خود واقع در سیتوپلاسم متصل شده، آنها را فعال میکند. سپس مجموعه‌ی پروژسترون و گیرنده‌اش، به هسته وارد می‌شوند، این مجموعه به DNA متصل شده و فرآیند رونویسی از ژن‌ها و پاسخ مناسب به هورمون را ایجاد می‌کنند.
خوب است بدانید که گیرنده‌های پروژسترون (PGR) سه فرم دارند: ایزوفرم A (PR-A)، ایزوفرم B (PR-B)، و ایزوفرم C (PR-C). دو ایزوفرم A و B ، می‌توانند برعکس هم عمل کنند به این‌صورت که معمولا PR-B فرآیند رونویسی از ماده ژنتیک هسته را فعال میکند ولی ایزوفرم A این فرآیند را مهار میکند.
عملکرد هورمون پروژسترون در بدن:
1. مهمترین عملکرد پروژسترون، مربوط به حفظ بارداری از طریق آماده کردن و تکثیر بافت پوششی رحم (آندومتر)، کم کردن انقباضات لایه ماهیچه‌ای رحم (میومتر) برای لانه گزینی (مستقر شدن و کاشت تخمکی که توسط اسپرم بارور شده است)، مهار شیردهی در دوران بارداری میشود. یکی از وظایف مهم این هورمون طی بارداری، حفظ تون (انقباض) عروقِ میومتر در سطح پایین است.
هورمون پروژسترون باعث کاهش تولید واسطه‌های التهابی مثل گلبول‌های سفید (لنفوسیت T ) در حفره رحی میشود. بنابراین کاهش سطح پروژسترون باعث افزایش انقباض میومتر و کاهش توان رحم از نظر ایمنی میشود، درنتیجه افزایش احتمال سقط جنین و زایمان پیش از موعد بالا می‌رود.
افزایش هورمون پروژسترون به دلیل افزایش هورمون LH در پایان فاز فولیکولی (مرحله‌‌ی اول چرخه قاعدگی) اتفاق می‌افتد. این افزایش پروژسترون، خود باعث افزایش FSH میشود. در پایانِ افزایش LH و FSH، فاز لوتئال آغاز میشود. در فاز لوتئال پروژسترون بافت پوششی (آندومتر) رحم را برای دریافت و تغذیه تخمک بارور شده (لانه گزینی) ضخیم و تکثیر و آماده میکند.
افزایش هورمون پروژسترون ضربان دار باعث بلوغ مویرگ‌ها و افزایش تعداد آنها در آندومتر رحم و درنتیجه افزایش جریان خون در محل میشود. بعد از تولدِ به موقعِ نوزاد، سطح پروژسترون کاهش یافته و شیردهی تقویت میشود.
اما در صورتی که لانه گزینی و کاشت اتفاق نیفتد، سطح پروژسترون پایین آمده و آندومتر ریزش پیدا میکند. ریزش اندومتر باعث انقباض شریان‌های مارپیچی رحمی شده و درنتیجه خونریزی قاعدگی رخ می‌دهد.
2. افت سطح پروژسترون طی چرخه قاعدگی، باعث افزایش تولید استروژن بی‌رویه و بدون وجود مانع، در رحم میشود که یک عامل خطر برای هیپرپلازی آندومتر است. هایپرپلازی اندومتر رحم عبارتست از افزایش تکثیر بی‌رویه‌ی سلول‌های پوششی رحم که در آینده ممکن است منجر به سرطان شود.
3. پروژسترون باعث افزایش تعداد و ضخامت بافت پوششی مخاطی در دهانه‌ی رحم میشود. بنابراین مانع خوبی برای جلوگیزی از ورود و نفوذ اسپرم ایجاد میکند. این عمل استروژن، باعث میشود که به عنوان ترکیب ضدبارداری مناسب در قرص‌های پیشگیری از بارداری استفاده شود.
4. ضخیم شدن مخاط دهانه رحم توسط پروژسترون باعث ایجاد سد محافظتی مناسب در برابر انواع عفونت‌ها شده و بنابراین نقش به سزایی در ایمنی ذاتی دارد. همچنین لازم به ذکر است این هورمون در مردان، به اسپرم زایی و تولیدآندروژن‌ها کمک میکند.
5. در سیستم عصبی، پروژسترون باعث تحریک تکثیر میلین میشود. سلول های عصبی (نورن‌ها) از دو جزء تشکیل شده اند: دندریت و آکسون. آکسون رشته‌ی بلندی است که از دندریت جدا میشود. میلین ماده ای از جنس چربی و پروتئین است که دور آکسون می‌پیچد و علاوه بر محافظت و عایق‌بندیِ آن، باعث افزایش سرعت انتقال پیام‌های الکتریکی در طول آکسون میشود.
6. فرآیند ساخت استخوان جدید به انواع هورمون‌ها (مثل استروژن و پروژسترون) و سلول‌های استخوان‌ساز مانند استئوبلاست‌ها نیاز دارد. پروژسترون باعث تحریک رشد استئوبلاستی شده و ساخت استخوان را افزایش می‌دهد. فرآید ساخت استخوان نیاز به برقراری تعادل بین استروژن (سرعت جذب و تجزیه استخوان را بالا می‌برد) و پروژسترون (به آهستگی استخوان سازی میکند) دارد.
به هم خوردن تعادل هورمون پروژسترون در بدن چه مشکلاتی را در پی دارد؟
• بی نظمی قاعدگی
• سقط جنین و زایمان زودرس
• کاهش باروری یا ناباروری
• سرطان پستان: پروژسترون و استروژن در بافت پستان، باعث افزایش رشد غدد پستانی می‌شوند. بنابراین افزایش سطح این دو هورمون، باعث افزایش سرعت و تعداد سلول‌های پستانیِ در حال رشد شده و خطر ابتلا به سرطان پستان را بالا می‌برد.
• سرطان تخمدان: پروژسترون هم اثر محافظتی و هم اثر تکثیری روی سلول‌های تخمدان دارد. بارداری، استفاده از قرص‌های پیشگیری از بارداری و شیردهی باعث افزایش سطح پروژسترون و کاهش خطر سرطان تخمدان می‌شوند. اما، سن بالا، شروع زودتر قاعدگی و چرخه‌هایی که تخمک گذاری در آنها رخ نداده (بدلیل سطح پایین پروژسترون) باعث افزایش خطر سرطان تخمدان می‌شوند.
اهمیت بالینی فرآورده‌های حاوی پروژسترون:
هورمون پروژسترون معمولا بصورت ترکیبی با استروژن و به‌عنوان یک فرآورده‌ی ضدبارداری یا تنظیم کننده‌ی زمان بارداری یا جهت توقف خونریزی استفاده میشود. همچنین می توان از این هورمون برای درمان عدم تخمک‌گذاری و یا تکثیر بی‌رویه (هیپرپلازی) آندومتر استفاده کرد.
خونریزی غیرطبیعی واژینال، به ویژه در دختران نوجوان یا در خانم‌های یائسه، معمولا با پروژسترون قابل درمان است. همچنین، پروژسترون را برای مواردی غیر از غیر باروری نیز می‌توان استفاده کرد.
مثلا، برای درمان برخی موارد فشار خون بالا و COPD استفاده شده است. به علاوه برخی مطالعات از اثرات مطلوب آن برای درمان وابستگی به مواد مخدر (مانند کوکائین و نیکوتین) یاد کرده‌اند.
لازم به ذکر است که استفاده‌ی مزمن از ترکیبات پروژسترونی از نظر بالینی می تواند اثرات نامطلوبی نیز ایجاد کند. برخی از عوارض جانبی آن شامل گرفتگی شکم، کمر درد، حساسیت سینه، فشار خون پایین و سرگیجه، افزایش انعقادپذیری در خون و خونریزی از واژن است.
سخن آخر:
درصورتی که علائمی مثل مشکلات اولیه بارداری (خونریزی واژینال یا درد شکم) را تجربه می‌کنید، به پزشک متخصص مراجعه کنید. پزشک ممکن است آزمایشاتی برای سنجش سطح پروژسترون درخواست کند. چراکه سطح این میتواند نشان‌دهنده‌ی موارد زیادی باشد.
به طور مثال سطح پایین پروژسترون، میتواند نشان دهنده مشکل مهمی باشد، زیرا کمبود آن با سقط جنین یا حاملگی خارج رحمی (اکتوپیک) ارتباط دارد اما سطح بالای پروژسترون معمولاً نشان‌دهنده یک بارداری موفق و یا تخمک گذاری موفق است.
برای اطمینان از وقوع تخمک گذاری، می توان سطح سرمی پروژسترون یا سطح متابولیت آن در ادرار را اندازه‌گیری کرد. اگر سطح سرمی پروژسترون در فاز لوتئال بیش از 3 (نانوگرم/میلی‌لیتر) باشد، نشان می‌دهد که تخمک‌گذاری رخ داده است.
آزمایش دیگری نیز وجود دارد به نامِ تست چالش پروژسترون که در آن، پروژسترونِ اگزوژن (مثل مدروکسی پروژسترون) برای بیمار تجویز میشود. سپس پروژسترون را قطع می‌کنند. در شرایط طبیعی باید خونریزی اتفاق بیفتد. اما اگر خونریزی رخ ندهد، سه علت احتمالی دارد: استروژن کافی برای رشد آندومتر در بدن فرد وجود نداشته، آندومتر آسیب دیده است، یا خروج خون به هر دلیلی مسدود شده است.
مقالات لاویا پیرامون هورمون‌ها ادامه دارد …
با ما همراه باشید.
سلامتی همیشگی شما؛ آرزوی تیم ماست : لاویا
